تاریخچه فناوری نانو در ایران

مقدمه

دنیای نانو، دنیای اتم‌ها و مولكول‌هاست و فناوری نانو، به عنوان توانمندی تولید مواد، ابزار و سیستم‌های جدید در سطح مولكولی و اتمی (1 تا 100 نانومتر) تعریف شده و به دنبال این است كه با استفاده از خواص جدیدی كه در مقیاس‌ نانو ظاهر می‌شوند، محصولات جدیدی بسازد. فناوری نانو موج چهارم انقلاب صنعتی و پدیده‌ای عظیم است كه به تمامی گرایش‌های علمی راه یافته و از فناوری های نوینی است كه با سرعت هرچه تمام تر در حال توسعه می‌باشد.

کشور ما هرچند با تاخیر، ولی با برگزاری چند کارگاه آموزشی در سال 1380 ورود خود را به این عرصه اعلام کرد. با این اوصاف در کشور ما نیز ضرورت داشتن برنامه بلند مدت برای توسعه فناوری نانو مورد توجه مسئولان و متخصصان کشور بوده است. به همین دلیل و با توجه به نظر مساعد رییس جمهور وقت، جناب اقای خاتمی، در خصوص تشکیل نهاد ویژه ای برای این فناوری، ستاد ویژه توسعه فناوری نانو در شهریور 1382 در نهاد ریاست جمهوری تشکیل شد. [1]

تاریخچه فناوری نانو در ایران

نكته اي كه در مورد فناوري هاي متحول كننده در كشور ما وجود داشته است، تأخيردر درك موضوع و تصميم گيري در مورد آن بوده است . در مورد فناوري نانو اين مسأله رخ نداد و ترويج اين فناوري تقريبًا به موقع در كشور شروع شد. شاید بتوان گفت نقطه آغاز مباحث نانو در كشور به نامة آقاي دكتر ابتكار در تاريخ 1/12/1379 به رئيس جمهور برمي گردد. اما عملا از سال 1380 با برگزاري كارگاه هاي آموزشي،ترويج و آموزش اين فناوري شروع و با انجام فعاليت هاي ديگر ي از قبيل برگزاري سمينارها، چاپ كتاب و خبر نامه، راه اندازي سايت و همچنين برگزاري جلسات با متخصصان و صاحبنظران ادامه يافته است. لازم به ذكر است كه تا قبل از سال 1382 فعاليت هاي نانو در كشور به صورت پراكنده و بي هدف دنبال مي شد. به هر صورت فناوري نانو به عنوان يكي از اولويت هاي كشور تعيين شده و در شهريور ماه 1382 ستاد ويژه توسعه فناوري نانو با تركيب زير و براي تمركز، هماهنگي و سياستگذاري امور مربوط به نانو تشكيل گرديد:

• معاون اول رئيس جمهور (رییس ستاد)
• رئيس سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور
• وزير امور اقتصادي و دارايي
• وزير بهداشت، درمان و آموزش پزشكي
• وزير جهاد كشاورزي
• وزير صنايع و معادن
• وزير علوم، تحقيقات و فناوري
• وزير دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح
• وزير نفت
• رئيس دفتر همكاري هاي فناوري رياست جمهوري( دبیر ستاد)
• پنج نفر از صاحبنظران و مديران برجسته كشور به انتخاب رئيس ستاد

همچنين جناب آقاي خاتمي رئيس جمهور وقت به لحاظ اهميتي كه براي موضوع قائل بودند در بعضي از جلسات ستاد شركت مي كردند. نمايندگان وزراي عضو ستاد و اعضاي حقيقي ستاد در قالب كميسيون هماهنگي در جلسات دو هفتگي حضور مي يافتند.  همچنين به منظور هماهنگي اجراي برنامه ها در دستگاه ها، كميته هاي فناوري نانو در دستگا ههاي اجرايي تشكيل شد.[1]

با تشكیل ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، تلاش‌های كارشناسی برای تدوین سند بلندمدت توسعه فناوری نانو آغاز شد و در مرداد 1384 این تلاش ها با تصویب سند اول از سوی هیئت دولت به نتیجه رسید كه دهم مردادماه امسال این سند ابلاغ شد.

طبق سند 10 ساله‌ اول راهبرد آینده، ایران باید تا سال 1393، به رتبه پانزدهم دنیا در فناوری نانو دست می یافت و مسیر توسعه باید به گونه‌ای پیش می رفت كه توسعه فناوری نانو موجب تولید ثروت و ارتقای كیفیت زندگی مردم شود. مطابق سند راهبردی توسعه فناوری نانو، ایران باید تا سال 1393 در هر سه شاخص علم، فناوری و بازار، به جایگاه پانزدهم دنیا در فناوری نانو دست پیدا می كرد؛ با رصد جایگاه ایران در این شاخص‌ها مشخص شده بود كه كشورمان به لحاظ تولید علم در سال 2000میلادی (سال 79)، با 9 مقاله مرتبط با فناوری نانو در رتبه 60 دنیا قرار دارد و در منطقه نیز پنج كشور تركیه، مصر، عربستان، ازبكستان و ارمنستان جلوتر از ایران بودند. از ابتدای سال 84 ، ستاد ویژه توسعه فناوری نانو با اجرای برنامه‌ حمایت‌های تشویقی، محققان دانشگاه‌های كشور را به سمت تحقیق و پژوهش در زمینه فناوری نانو سوق داد و انتشار مقالات ایران، روندی صعودی به خود گرفت، به طوری كه در سال 87 ایران با انتشار 813 مقاله و توانست رتبه 19 دنیا را كسب كند. در پایان اوت 2009 (شهریور 1388)، محققان كشورمان توانستند با تولید مقالات علمی، شش سال پیش از پایان سند راهبردی اول، به جایگاه پانزدهم دنیا دست یابند و در شاخص تولید علم به هدف سند برسند.

همچنین در زمینه توسعه فناوری نانو در كشور كه با دو شاخص تعداد پتنت‌ها و تعداد شركت‌های مستقر در مراكز رشد، اندازه‌گیری می‌شود، ایران در سال ۲۰۰۷ مجموعا 5 پتنت نانو بر اساس اختراعات ثبت شده در دفاتر معتبر ثبت پتنت داشت كه 4 مورد آن در دفتر ثبت اختراع اروپا به ثبت رسیده بود و در رتبه بیست و دوم این دفتر قرار داشت. در سال 2008 میلادی، تنها 4 اختراع مرتبط با فناوری نانو از ایران ثبت شد كه 3 مورد آنها مربوط به دفتر ثبت پتنت اروپا است، با این آمار، ایران در سال 2008 در رده بیست و هفتم در دفتر ثبت پتنت اروپا قرار داشت، اما در این سال ها علاوه بر تولید علم و دستیابی پیش از موعد به این شاخص در سند اول راهبردی فناوری نانو، توانست در توسعه این فناوری در كشور هم با تولید محصولات نانویی گام های بسیار بزرگی بردارد[2].

با توجه به ارزیابی‌های راهبردی، گزارش‌های عملکرد سالانه و بازخوردهای حاصل از اجرای سند راهبرد آینده( ده ساله اول)، سند ده ساله دوم توسعه فناوری نانو در ایران تحت عنوان «سند گسترش کاربرد فناوری نانو در افق 1404» در هیئت دولت به تصویب رسید و در 29 آذر 1396 به دستگاههای اجرایی ابلاغ شد. رویکردهای اصلی سند گسترش کاربرد فناوری در افق 1404 عبارتند از:

• مرجعیت علمی و پرورش محققان ایرانی تراز اول جهان
• تجاری‏ سازی فناوری‏ ها
• صنعتی‌سازی و تولید محصولات نانو
• بازاریابی بین‌المللی، صادرات محصولات و فناوری
• توسعه همکاری علمی، فناوری و صنعتی در سطح بین‌المللی[3]

تکنولوژی نانو از بدو تولد مورد استقبال جامعه آموزشی و دانشگاهی کشور قرار گرفت. در اوایل گسترش این دانش، تعداد اساتیدی که بصورت مستقیم در این رشته فعالیت داشتند، حدود ۲۵۰ نفر بود. اما اکنون حداقل ۲۵۰۰ نفر از اساتید دانشگاهی بصورت مستقیم در این شاخه مشغول فعالیت هستند. رشد چشمگیر ایران در رتبه بندی این علم در میان کشورهای جهان بسیار قابل توجه می‌باشد. ایران در ابتدای حرکت به سمت حوزه نانو به لحاظ علمی رتبه زیر ۵۰ در بین کشورهای جهان را دارا بود. اما اکنون با علاقه و پشتکار دانش پژوهان کشور و با حمایت ستاد، کشورمان توانسته به رتبه خیره کننده ۴ دست پیدا نماید. همچنین ایران به شکل بلامنازع رتبه یک را در خاورمیانه و در میان کشورهای اسلامی دارا می‌باشد. امروزه بصورت صنعتی و تخصصی حدود ۲۴۰ شرکت در این حوزه فعال می‌باشند. تعداد محصولات و تجهیزاتی که تاکنون به کمک این فناوری تولید شده، به حدود ۶۵۰ قلم متفاوت می‌رسد. [4]

عرصه نانو در قلمروهای مختلف مانند سلامت، انرژی، کشاورزی و... پیشرفت‌های زیادی داشته است و صنایع نانویی رشد خوبی داشته‌اند به‌نحوی که از تعداد 2 ثبت اختراع بین‌المللی در سال 2001 به بیش از 260 ثبت اختراع بین‌المللی در سال 2019 در حوزه فناوری نانو رسیده‌ایم و در حوزه ثبت اختراع 24 درصد اختراعات ثبت‌شده جهانی مربوط به ایران است. همچنین ایران جزو 7 کشور تعیین‌کننده استانداردهای جهانی فناوری‌های نانو است و بدون تأیید ایران هیچ استاندارد نانویی نهایی نمی‌شود.

به گزارش دو پایگاه معتبر علمی "New Scientist"  و "science Metrix" ایران با نرخ رشد 11 برابر متوسط جهانی، رتبه نخست رشد علمی را در بین سال‌های 1980-2009 دارا بوده است؛ از سال 1996 تا سال 2017 رتبه علمی ایران از رتبه 5 به رتبه 1 در منطقه  تغییر کرده است که این منطقه شامل کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا است و از سال 1996 تا سال 2017 رتبه علمی ایران در موضوع "فناوری‌های نانو" از 59 به رتبه 16 تغییر کرده است. ایران چند سالی است که پیش‌روی زیادی در حوزه محصولات دانش‌بنیان و تولید آنها به‌خصوص در حوزه فناوری نانو داشته است؛ تاکنون 49 کشور مثل آلمان، ایتالیا، انگلیس، استرالیا، کانادا، چین و کره جنوبی میزبان محصولات نانویی ایرانی شدند. با وجود این، طبق برآوردها در بازار 65 میلیارد دلاری این فناوری در سطح جهان در سال 97 سهم ایران نیم درصد بود؛ این در حالی است که با رشد شرکت‌های دانش‌بنیان ظرف دو دهه آینده 30 درصد اقتصاد کشور می‌تواند مبتنی بر دانش‌بنیان‌ها و فناوری‌های پیشرفته باشد که فناوری نانو هم بخش مهمی از آن است.[5]

منابع:

[1]: بررسی وضعیت فناوری نانو در ایران (گزارش دوم) ، آبان 1384

[2]: https://www.irna.ir/news/82189669/

[3]: https://nano.ir/page/1/5009

[4]: https://nanogostarco.com

[5]: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/01/04/2474384/